نشریه مطالعات ملی
سال دوم شماره 2 (پیاپی 6، تابستان 1380)

جهانی که در آن زندگی می کنیم، نه از فرهنگی واحد، که از فرهنگ های گوناگون شکل گرفته است. با گسترش نهضت چند فرهنگی گرایی در دهه های اخیر، مساله به رسمیت شناختن تعدد فرهنگی و تاثیر هویت های گوناگون بر فرایند تصمیم گیری سیاسی، به یکی از موضوعات مهم و مطرح در اندیشه سیاسی معاصر تبدیل شده است. نوشتار حاضر، پس از طرح زمینه های موضوعیت یافتن تعدد فرهنگی، بر آن هست که ابعاد گوناگون صورت مساله را روشن کند؛ پس از آن، به گونه شناسی نظریات مطرح در این زمینه به اختصار پرداخته شده و در پایان، نظریه چارلز تیلر در این باره مورد بررسی قرار می گیرد.

«غربی شدن»، «فراگیر شدن فرهنگ مصرفی» و «گسترش اسلوب زندگی آمریکایی»، سه شکل تکامل یافته تهاجم فرهنگی است. تمدن غرب در ابتدا تعریفی خاص از خود ارائه می داد و چنین تعریفی را عام و جهانی می دانست. اما امروزه، تعبیری که از جهانی شدن رایج شده، عبارت است از: مصرف محصولات مادی و فرهنگی آمریکایی. این برداشت، به معنی در نور دیده شدن عرصه های فرهنگی به واسطه نفوذ اقتصادی است. در برابر این روند، مساله «جهانی شدن فرهنگ» و یا «فرهنگی شدن جهان» مطرح می شود. جهان امروز، جهان یک دست و همگونی نیست، بلکه جهانی متنوع و متکثر است؛ ابزارهای زندگی در این جهان را گفت وگو، سازش و تبادل دانسته اند. این مقاله ضمن بررسی این مقولات، قائل به نگرش اخیر می باشد و بحث «مقاومت»، «تبادل» و«تحول» فرهنگی را در قبال تهاجم مطرح می کند.

شرط کافی برای تمدن آفرینی، توسعه و گسترش فرهنگ در محیط بیرونی و نیز اثرگذاری آن در فرهنگ دیگر است. درحقیقت، اگر فرهنگ ها، در حصار جغرافیایی خود محصور بمانند، امکان عرضه و ظهور در جامعه ای فراتر از اجتماع خود را نخواهند یافت و نیز اگر در معرض تقابل و تعامل با فرهنگ های دیگر قرار نگیرند، شانس کمتری برای تمدن آفرینی خواهند داشت. از دیگر سو، در جهان امروز، هرچند می توان از تمدن ها و گفت وگوی تمدن ها سخن گفت، اما واقعیت این روزگار، چنین نشان می دهد که اکنون برتری از آن تمدن غرب است. شرایط دشوار و پیچیده کنونی، ما را بدان سو رهنمون می شود که برای پدید آوردن گفت وگوی تمدن ها، راه درست و شایسته، احیای فرهنگی است.

برای انجام تبادل فرهنگی مقدمات و زمینه هایی لازم است؛ ازجمله این مقدمات می توان پذیرش تکثر، به رسمیت شناختن فرهنگ های مختلف و نیز به رسمیت شناختن اختلافات در تمامی حوزه های زیست جهان را بر شمرد. حال سوال مهم این است که تبادل فرهنگ ها در کدام یک از سه انگاره «سنت»، «مدرنیته» و «پست مدرنیته» ممکن است؟ این مقاله با بررسی چارچوب های فکری فوق، تبادل فرهنگ ها را تنها در جامعه پست مدرن مقدور و ممکن می داند.

روند پیشرفت و توسعه فن آوری ارتباطی چنان شتاب حیرت انگیزی دارد که دوران کنونی را «عصر اطلاعات» نام نهاده اند. تاثیر فن آوری ارتباطی در حیات اجتماعی به دوشکل قابل بررسی است: یکی، در قبال تبادل فرهنگ ها و دیگری، در مورد حاکمیت دولت ها. توسعه این فن آوری، ارتباط بین الملل را فراتر از ارتباط بین الدولی قرار داده است و فرهنگ ها به دور از حاکمیت جنبه های سیاسی، امکان تبادل و تعامل یافته اند. اما آیا این امر به معنی کاهش حاکمیت دولت هاست؟ این مقاله با بررسی مساله حاکمیت، معتقد است که تحول در زمینه فن آوری ارتباطات و افزایش تبادل فرهنگ ها، به معنی کاهش حاکمیت کشورها نیست، لیکن حاکمیت تحت تاثیر عوامل نام برده، متحول شده و بار معنایی جدیدی یافته است.

نسبت میان توسعه فرهنگ و ارتباطات، به عنوان دو مقاله در هم تنیده، با بروز تحولات قومی، مهمترین پرسش نویسنده مقاله است. نویسنده در آغاز با ارائه تعریفی موجز از فرهنگ و ارتباطات به عنوان دو متغیر مستقل و قوم و تحولات قومی به طرح مساله پرداخته و سپس سه رویکرد اصلی را مورد طرح و بررسی قرار می دهد. رویکرد اول، به عنوان انگاره ای سنتی، با نگرشی خوش بینانه، توسعه فرهنگ و ارتباطات را موجب تقویت همبستگی ملی، استقرار همگرایی و کاهش ستیزه های قومی می داند. رویکرد دوم، با نگرشی بدبینانه، افزایش سطح مراودات و مبادلات را زمینه ساز بسط و گسترش آگاهی های قومی و فرهنگی و در نهایت مطالبات قومی می داند که همین امر در موارد قابل توجهی، سطوحی از تنش و منازعه را در پی داشته است. رویکرد سوم، به عنوان انگاره ای پست مدرن، با توجه به مولفه های جدید در ساختار نظام بین الملل، فرایند جهانی شدن و دستاوردهای نوین تکنولوژیک در عرصه ارتباطی، خلق جوامع قومی مجازی، تشکیل اجتماعات تصوری، افزایش همگرایی فرهنگی و درمقابل، تشدید واگرایی سیاسی را مورد بحث و بررسی قرار می دهد. مولف با تجزیه و تحلیل هر سه رویکرد و با کنترل متغیرهای ناخواسته، با توجه به عناصر و عوامل تاثیرگذار در شرایط جدید، رویکرد دوم را برای تبیین بحران های قومی در دهه اخیر مناسب تر ارزیابی می کند.

مساله بقا، زوال و احیای هویت های قومی و ملی، همواره از موضوعات توجه برانگیز پژوهشگران عرصه مسائل ملی و قومی بوده است که مباحث مختلف و گاه متضادی را موجب شده است. در این مقاله، همراه با طرح فشرده مفاهیم و رهیافت های ادبیات این حوزه پژوهشی و نیز بررسی عوامل موثر برآن، دگرگونی های هویت های قومی در پایان قرن بیستم و آغاز هزاره سوم میلادی، به سنجش و بحث نهاده شده است. در کنار این کنکاش، احتمال بقا، زوال و احیای این هویت ها در روزگار جهانی شدن نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

لرها قومی ایرانی هستند که هزاران سال است در زاگرس میانی و پیرامون آن زندگی می کنند. قلمرو لرها از بنادر خلیج فارس چون بندر دیلم، گناوه و بوشهر تا استان های مرکزی، همدان و مرزهای عراق گسترده است. هویت فعلی لرها که بیشتر ریشه در زبان آنها دارد، در قرن چهارم هجری شکل گرفت اما گفتنی است که ریشه قومی لرها به عیلامیان، کاستی ها و هخامنشیان بر می گردد. زندگی لرها در طول هفت دهه گذشته درنتیجه عوامل نوسازی دچار دگرگونی شده است. هم اکنون بیش از 50 درصد از لرها شهرنشین شده اند. اقتصاد آنها اکنون ترکیبی است از اقتصاد شهری - روستایی. نظام سیاسی اجتماعی آنها نیز دگرگون شده است و اکنون پایگاه اجتماعی افراد اکتسابی و برپایه میزان تحصیلات، درآمد و شغل مشخص می شود. گسترش سوادآموزی باعث شده است که لرها در رشته های گوناگون تحصیل کنند و اکنون متخصصان لر در تمام زمینه ها چه در داخل ایران و چه در خارج فعالیت دارند. مهمتر آنکه، عوامل نوسازی موجب یکپارچگی مردم ایران شده است و درنتیجه، لرها همانند دیگر مردم این سرزمین در همه امور مملکت فعالیت دارند؛ اما با همه اینها به علت کم توجهی دولت به استان های لرنشین در مقایسه با استان های برخوردار، این مناطق با انواع مشکلات روبه رو هستند. برای چیره شدن بر مشکلات چنین وضعیت نامطلوبی، باید اقداماتی جدی نمود.

امروزه تبادل فرهنگی میان ملت ها نه تنها امری مطلوب به شمار می آید، بلکه با تاثیرپذیری از تشدید خودآگاهی جمعی ملت ها در اثر فرایند جهانی شدن و تکنولوژی ارتباطی، از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است. با این همه، بستر و زمینه تبادل فرهنگی در میان ملت ها، شرایط مناسبی نداشته و موانعی عمده بر سر راه حصول به این مهم وجود دارد. در این سخنرانی، ضمن اشاره به موانع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، راهکارهایی نیز برای تسهیل تبادل فرهنگ ها ارائه شده است.